«Эхэ хэлэн- манай баялиг» («Материнский язык- наше богатство»)

       Хоер hарын 19-ндэ Тунхэн нютагтамнай   аймагай нэгэдэхи  буряад хэлэнэй  мурысөөн унгэрбэ. Арбан гурбан hургуулинуудай зуу гаран  ухибууд эдэбхитэйгээр хабаадажа, уран бэлигээ, ульгам хэлэеэ харуулжа шадаа.

      «Буряад хэлэ буряад уладта сахин хугжөөхэ» гэhэн буряад уладай гурэнэй программа,мgн манай  аймагай  муниципальна программа хэмжээндээ абажа, буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхын, буряад нютаг хэлэн дээрээ харилсаха таарамжатай арга байгуулхын тула тус мүрысөөн эмхидхэгдэнэ. Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, урлал, түүхэ саашань арьбадхаха хүсэл түрүүлжэ, үндэһэн арадайнгаа баялиг – эжы, абынгаа хэлэ сэгнүүлжэ һургаха гэжэ, буряад хэлэнэймнай багшанар урматайгаар ажаллажа байна. Һүүлэй жэлнүүдтэ “Буряад үнэн” сониндо түрэл хэлэеэ хүгжөөхэ талаар ехэ анхарал хандуулагдажа байнхай. Тогтоогдоһон литературна хэлэнһээ гадна, мүн өөһэд өөһэдынгөө нютаг хэлые хүгжөөхые Россиин Буддын шажанай Заншалта Сангхын Бандида-Хамба лама Дамба Аюшеев дурадхаһан байна. Тиигэбэл буряад хэлэнэймнай удха, баялиг улам гүнзэгы болохо гэһэн һанамжа бии.

        Юртэмсын хүн түрэлтэндэ эхэ хэлэнһээ ондоо мүнхын аршаан үгы юм, аба эжынгээ сэсэн мэргэн hургаалай аршаанда хуртэжэ, еhо заншал, гал гуламтаяа  жэншэдгуй сахижа,заабаринуудые хэрэглэжэ, арадайнгаа соелой уламжалал, аман угын баялигые арьбадхан ябаха гэжэ найдан, Хэрэнэй дунда hургуулиин буряад хэлэнэй багшанар А. А. Балданова  ба Э. Ч. Гыргешкинова хоер таатай зохидоор хутэлбэрилөө.
Табан хушуу малаа – мори, үхэр, хони, ямаа, тэмээ – үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарань харахын аргагүй юм. Тиимэһээ түрэл хэлэндээ зорюулагдаһан “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн мүрысөөнэй шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдээ: морин тала, ухэр тала, хонин тала, ямаан тала, тэмээн тала.

        Хундэтэ жюриин гэшууд гэбэл, Зайганова Е. Б, Харбяангуудай  hургуулиин ажалай ветеран, Россин габьяата багша,  «Уянгын шурэ» номинаци эрхилээ, Урма зоригоо, уран гуурhаяа туршагшад олон байжа, Охор-Шэбэрэй Гыргенов Жамса,Жэмhэгэй Ардаева Вика, Харбяангуудай Халудорова Настя гэгшэд шалгараа. Таряшинова С. Ж, аймагай номой сангай методикын таhагай дарга ба Петухаева Э. М, аймагай соелой байшанай методист хоер ямаан талын «Мэдэжэ ябабал, бултанда туhатай»  шата эрхилээ, Санжеева Е. Г  ба Даданова С. С  хоер  ЦДО-гой багшанар  Тэмээн талын «Уран гартан» номинациин жюри эрхилжэ, басагадта буряад дэгэлэй энгэртэ зубөөр тобшо оехо шадалые хаража, мgн зgбөөр оехые заажа угөө. Эндэ  басагад булта даабарияа хэжэ шадаа, эгээ бэрхэ оедолшо басаган Зун-Муринай hургуулиин Мухуева Жаргалма элирээ.Укоев А. В  ЦДО-гой багша ба Пирогов А. А  хуугэдэй аяншалагшадай  тубэй дарга«Уран баримал» номинациин жюридэ орожо, ухибуудэй гэртээ бэлдээд ерэhэн ба жюриин урда hуугаад, пластилинаар бутээгдэhэн зуйлнуудые хаража, сэгнээ. Эндэ ухибууд бултадаа бэлиг талаанаа харуулжа, олон зониие гайхуулаа. Морин талада  болоhон урилдаан «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэжэ нэрэтэй , эндэ  видеорепортаж –хөөрөөн  харагшадай hонирхол татахаар, турэhэн нютагаа магтан, шэнэ жэлдэ урижа шадаа. Энэ шатын гол зорилго «Тунхэнэй аймаг аяншалагшын анхаралда» гэhэн уряа доро унгэрөө. Эндэ ехэ hайшаагдаhан булэгууд гэхэдэ, Хэрэнэй, Толтын, Жэмhэгэй, Охор-Шэбэрэй, Харбяангуудай, Далахайн, Аршаанай, Горхоной hургуулинууд болоно.

     Хонин талада  «Ууса дуурэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг-хуун сагаан хонин  эрдэни» нэрэтэй   блиц-урилдаан  «Манай хэлэн баян даа!», «Угэ бэдэрэлгэ» гэhэн сэдэбээр унгэрөө. Энэ урилдаанда Хэрэнэй дунда hургуули илаа.

    Ухэр талада  « Ухэртэй айл улдэхэгуй, булагтай газар гандахагуй»  гээд, «Хоер хэлэ тэгшэ мэдэе» гэhэн урилдаанда, hургуулиин булэгууд онтохонуудые тунхэнэйнгээ диалект дээрэ оршуулжа, гоеор харуулжа шадаа. Далахайн hургуули «Колобок» онтохо харуулжа, туруушын hуурида гаража, харагшадые урмашуулаа.

      Uшөө тиигээд «Табан хушуу мал ба сагаалха еhо» гэhэн тестээр 1-хи hууридаГорхоной hургуулиин  Дарима Туруева, 2-хи hуурида- Охор-Шэбэрэй hургуулин Даргуев Этигэл, 3-хи hуурида- Хэрэнэй hургуулиин Дулма Базарова гэгшэд гараа.

      Зай, иигээд, энэ туруушын урилдаан унгэрөө. Хэнэй нэрэ, hургуули хэлэгдээгуйб, бgg  голхорог. Иимэ урилдаан оло дахин унгэрхэ, шадаал hаа, хабаадажал байгты.

       Та бугэдэнөө Шэнэ Бишэн жэлээр халуунаар амаршалаад, арад зомнай жаргалтай байг, адуу малнай арьбантай байг, ури хуугэднэй бэлигтэй байг, убгэд хугшэднэй буянтай байг гэжэ уреэхэ байнаб! Эжынгээ hунтэй бурьялан ерэhэн эртэ холын элинсэг хулинсагуудай сэдьхэл бодол, домог туухэ, хусэл зоригые элсуулhэн жэрэгэнэмэ дуhал бухэниие бэедээ шэнгээhэн  буряад хэлэмни!  Мунөө уедэ буряад хэлэнэй гологдон туригдэжэ, дуулдаханьшье хомор болоод байхада, багша хунэй нугаршагуй этигэл найдалай хусөөр бадаржа  эхилхэдэ, гунзэгылэн шудалха   турэл хэлэеэ,еhо заншалаа, нютаг нугынгаа  онсо шэнжэтэй зан дадхал тухай эхэ хэлээрээ найруулан бэшэжэ, арад зонойнгоо оюун бодолой hан хумэргэдэ дамжуулан хадагалан, ундэр дээрэ абажа, турэл хэлэн дээрээ зугаалжа ябаял даа гэхэ байнаб.

Л.С.Аюшеева, РУО методист